Noktalama işaretleri, yazılı metinde anlamı zenginleştiren ve okumayı kolaylaştıran temel araçlardır. Bu bölümde, İngilizce dilbilgisindeki parantezlerin (parentheses), tirelerin (dashes) ve kısa çizgilerin (hyphens) doğru ve etkili kullanımını ele alacağız. Her bir işaretin kendine özgü işlevleri ve kullanıldığı bağlamlar bulunur. Bu üç işaret, metne ek bilgi eklemek, aralar veya vurgu yapmak ve bileşik kelimeler oluşturmak gibi farklı amaçlara hizmet eder.
Yukarıdaki bağlantılara tıklayarak makalenin ilgili bölümüne gidebilirsiniz.
Parantezler (Parentheses) Nedir ve Nasıl Kullanılır?
Parantezler, genellikle metne ek bilgi, açıklama, örnek veya yorum eklemek için kullanılan noktalama işaretleridir. Bu ek bilgiler, ana cümlenin anlamını bozmadan çıkarılabilecek nitelikte olmalıdır. Genellikle yuvarlak parantezleri (( )) kastederiz.
Parantezlerin Özellikleri ve Kullanım Alanları
Parantezler, bir cümlenin ana akışını kesintiye uğratmadan ek detaylar sağlamak için kullanılır. Başlıca kullanım alanları şunlardır:
- Ek Bilgi veya Açıklama: Cümlenin ana fikrini destekleyen veya açıklayan ek bilgiler eklemek için kullanılır. Bu bilgiler genellikle ana cümleden çıkarılsa bile cümlenin anlamı bozulmaz.
- Örnekler: Belirli bir durumu açıklayan örnekler sunarken kullanılabilir.
- Kısaltmaların Açıklaması: İlk kez bahsedilen bir kısaltmanın tam adını vermek için parantez içinde kullanılır.
- Referanslar ve Kaynakçalar: Akademik metinlerde kaynakça veya sayfa numarası referansları parantez içinde verilir.
- Sayılar veya Harfler: Bir listedeki maddeleri numaralandırırken veya harflendirirken kullanılabilir.
Tireler (Dashes) Nedir ve Nasıl Kullanılır?
Tireler, metinde güçlü bir vurgu yapmak, ani bir düşünce değişikliğini belirtmek veya ek bilgiyi ana cümleden ayırmak için kullanılır. İngilizcede iki ana tire türü vardır: em dash (-) ve en dash (-).
Tire Çeşitleri ve Kullanım Alanları
Em Dash (Uzun Tire – -)
Em dash (alt tire tuşuna iki kez basılarak oluşturulur veya özel karakter olarak eklenir), en dramatik ve vurgulu tire türüdür. Genellikle bir boşlukla çevrilidir. Başlıca kullanım alanları şunlardır:
- Ek Bilgi veya Açıklama İçin Vurgu: Parantezlerden daha güçlü bir ayrım ve vurgu yaratır. Ek bilginin ana cümle ile daha doğrudan ilişkili olduğunu ancak yine de ayrı bir fikir olduğunu belirtir.
- Ani Kesinti veya Düşünce Değişikliği: Cümle içinde ani bir kesinti veya düşünce değişikliğini göstermek için kullanılır.
- Listelerin Özeti: Bir listenin sonunda, listenin özetini veya sonucunu belirtmek için kullanılabilir.
- Sıralı Öğeler: Bir serinin her bir öğesini ayrı ayrı vurgulamak için kullanılabilir.
En Dash (Kısa Tire – -)
En dash (alt tire tuşuna bir kez basılarak oluşturulur), genellikle aralıkları veya ilişkileri belirtmek için kullanılır. Em dash’ten daha kısadır ve genellikle boşluksuz kullanılır. Başlıca kullanım alanları şunlardır:
- Aralıklar ve Süreler: Tarih, saat veya sayı aralıklarını belirtmek için kullanılır (örneğin, 1990-2000, 9 AM-5 PM).
- İki Öge Arasındaki İlişki: İki isim veya kavram arasındaki bir ilişkiyi veya bağlantıyı göstermek için kullanılır (örneğin, New York-London flight – New York-Londra uçuşu).
- Karmaşık Bileşik Sıfatlar: Zaten tireli olan bileşik sıfatların başka bir kelimeyle birleştiği durumlarda kullanılır (örneğin, pre-Civil War era – İç Savaş öncesi dönem).
Kısa Çizgiler (Hyphens) Nedir ve Nasıl Kullanılır?
Kısa çizgi (-), kelimeleri birleştirmek veya heceleri ayırmak için kullanılan en kısa çizgidir. Tirelerden farklı olarak, genellikle kelimeler arasında boşluk bırakmadan kullanılır.
Kısa Çizgilerin Özellikleri ve Kullanım Alanları
Kısa çizgiler, kelimelerin yapısını ve anlamını netleştirmede kritik bir role sahiptir. Başlıca kullanım alanları şunlardır:
- Bileşik Kelimeler (Compound Words): İki veya daha fazla kelimeyi birleştirerek yeni bir kelime oluşturmak için kullanılır. Özellikle sıfat olarak kullanılan bileşik kelimelerde yaygındır (örneğin, well-known author, state-of-the-art technology).
- Sayılar (Numbers): Yirmi bir (twenty-one) ile doksan dokuz (ninety-nine) arasındaki sayılar yazıyla yazılırken kullanılır. Kesirlerde de kullanılır (örneğin, one-third ).
- Ön Ekler ve Son Ekler (Prefixes and Suffixes): Bazı ön ekler (self-, ex-, all-) ve son ekler (örneğin, -elect) ile kullanıldığında veya kelimenin anlamını netleştirmek için kullanılır (örneğin, re-cover – yeniden kaplamak, recover – iyileşmek).
- Hecelere Ayırma (Word Division): Satır sonunda bir kelimeyi bölmek gerektiğinde, heceleme kurallarına uyarak kısa çizgi kullanılır.
- Soyadlar (Surnames): Evlilik sonrası soyadlarını birleştirmede kullanılır (örneğin, Smith-Jones).
Parantezler, Tireler ve Kısa Çizgiler Arasındaki Farklar Tablosu
| İşaret | Adı | Uzunluk | Temel Kullanım | Örnek |
|---|---|---|---|---|
| ( ) | Parantezler (Parentheses) | – | Ek bilgi, açıklama, referans | He visited Paris (the capital of France) last year. Geçen yıl Paris’i (Fransa’nın başkenti) ziyaret etti. |
| – | Em Dash (Uzun Tire) | Uzun | Güçlü vurgu, ani kesinti, özetleme | My dog- a golden retriever with a fluffy tail -loves to play fetch. Köpeğim- tüylü kuyruklu bir Golden Retriever -top yakalamayı sever. |
| – | En Dash (Kısa Tire) | Orta | Aralıklar, ilişkiler, bileşik sıfatlar | The train travels on the London-Paris route. Tren Londra-Paris güzergahında seyahat eder. |
| – | Kısa Çizgi (Hyphen) | Kısa | Kelimeleri birleştirme, heceleme, ön ekler | She bought a well-designed table. İyi tasarlanmış bir masa aldı. |
Parantezler, Tireler ve Kısa Çizgilerle İlgili Sık Yapılan Hatalar
Parantezlerin, tirelerin ve kısa çizgilerin kullanımı İngilizce yazımında sıklıkla kafa karışıklığına yol açan ve bu nedenle sıkça hata yapılan noktalama işaretleridir. Bu işaretlerin her birinin kendine özgü bir işlevi ve bağlamı vardır. Doğru kullanımı, yazılı ifadenin netliğini, akıcılığını ve profesyonelliğini doğrudan etkiler. İşte bu işaretlerin kullanımında en sık karşılaşılan hatalar ve bunlardan nasıl kaçınılacağına dair detaylı açıklamalar:
1. Tire (Dash) ve Kısa Çizgi (Hyphen) Karışıklığı
Bu, en yaygın noktalama hatalarından biridir çünkü hem tireler hem de kısa çizgiler görsel olarak benzerdir, ancak işlevleri ve uzunlukları farklıdır. İngilizcede üç ana çizgi türü vardır: kısa çizgi (-), en dash (-) ve em dash (-).
- Kısa Çizgi (-) : En kısa olanıdır ve genellikle kelimeleri birleştirmek (bileşik kelimeler, ön ekler) veya hecelere ayırmak için kullanılır. Boşluksuz yazılır. Örneğin, ” well-known ” (iyi bilinen) veya ” sister-in-law ” (baldız).
- En Dash (-) : Orta uzunluktadır ve genellikle aralıkları (tarihler, saatler, sayfa numaraları) veya iki öge arasındaki ilişkileri belirtmek için kullanılır. Çoğu durumda boşluksuz kullanılır. Örneğin, ” 1990-2000 ” (1990-2000 dönemi) veya ” New York-London flight” (New York-Londra uçuşu).
- Em Dash (-) : En uzun olanıdır ve güçlü bir vurgu yapmak, ani bir düşünce değişikliğini belirtmek veya ek bilgiyi parantezlerden daha dramatik bir şekilde ayırmak için kullanılır. Genellikle her iki tarafında bir boşluk bulunur (Amerikan İngilizcesinde). Örneğin, “My favorite book- the one I read last year -is ‘Pride and Prejudice’.” (Geçen yıl okuduğum en sevdiğim kitap-‘Gurur ve Önyargı’dır.)
Bu üç işaretin birbirinin yerine kullanılması, cümlenin anlamını değiştirebilir veya okuyucunun kafasını karıştırabilir. Klavyenizde em dash ve en dash yazmak için genellikle belirli tuş kombinasyonları (örneğin, Alt tuşu ile sayısal tuş takımı) veya kelime işlemci programlarındaki özel karakter ekleme menüleri kullanılır.
2. Gereksiz veya Yanlış Parantez Kullanımı
Parantezler, genellikle ana cümlenin anlam bütünlüğünü bozmadan çıkarılabilecek ek, tamamlayıcı bilgiler için kullanılır. Ancak, bazı yazarlar önemli bilgileri parantez içine alarak okuyucuyu yanıltabilir veya cümlenin akıcılığını bozabilir. Bir bilginin parantez içinde mi yoksa virgüllerle mi ayrılması gerektiği konusunda şüpheye düştüğünüzde, bilgiyi cümleden çıkarmanın cümlenin temel anlamını etkileyip etkilemediğini düşünün. Eğer temel anlam bozulmuyorsa parantez uygun olabilir; aksi takdirde virgül veya tire gibi başka noktalama işaretleri daha uygun olabilir.
Örneğin, “The company’s profits (which were surprisingly high) increased by 20%.” (Şirketin kârları (şaşırtıcı derecede yüksekti) arttı.) cümlesinde parantez içindeki bilgi çıkarılabilir. Ancak, “The main reason for the delay (lack of funding) was addressed.” (Gecikmenin ana nedeni (finansman eksikliği) ele alındı.) gibi bir cümlede parantez içindeki bilgi cümlenin anlamı için kritikse, bu durumda virgül veya em dash kullanmak daha uygun olabilir.
3. Bileşik Kelimelerde Kısa Çizgi Eksikliği veya Fazlalığı
Kısa çizgiler, özellikle bileşik sıfatlar oluştururken ve belirsizliği ortadan kaldırırken hayati öneme sahiptir. Ancak, ne zaman kullanılacağı konusunda sıkça hatalar yapılır.
- Eksik Kullanım: İki veya daha fazla kelime bir araya gelerek bir isimden önce gelen tek bir sıfat işlevi gördüğünde kısa çizgi kullanılmalıdır. Örneğin, “a high-school student” (bir lise öğrencisi) doğru kullanımdır çünkü “high-school” tek bir sıfat gibi “student” kelimesini niteler. Eğer “high school student” yazarsanız, “high” kelimesi “school” kelimesini niteliyor gibi görünebilir, bu da anlam karışıklığına yol açabilir. ” well-paid job” (iyi maaşlı iş) veya ” long-term goal” (uzun vadeli hedef) gibi örneklerde de kısa çizgi kullanımı önemlidir.
- Fazla Kullanım: Ancak, bu kelimeler bir isimden sonra geldiğinde veya zarf + sıfat kombinasyonlarında genellikle kısa çizgi kullanılmaz. Örneğin, “The student attends high school .” (Öğrenci liseye gidiyor.) veya “The job is well paid .” (İş iyi maaşlı.) Bu durumlarda kelimeler ayrı ayrı işlev görür.
- Sayılarla Bileşik Sıfatlar: Sayılarla oluşturulan bileşik sıfatlarda da kısa çizgi kullanılır. Örneğin, “a ten-year-old boy” (on yaşında bir çocuk) veya “a five-minute break” (beş dakikalık bir mola).
Bileşik kelimelerin kullanımı zamanla değişebilir, bu nedenle güncel bir sözlük veya stil rehberi (örneğin, APA, Chicago) kontrol etmek en doğrusudur.
4. Em Dash’in Aşırı veya Yanlış Kullanımı
Em dash, yazılı metinde güçlü bir etki yaratmak için tasarlanmıştır. Ancak, güçlü bir araç olduğu için, aşırı veya yersiz kullanımı metnin dağınık, amatör veya abartılı görünmesine neden olabilir. Bir cümlede birden fazla em dash kullanmak, okuyucunun dikkatini dağıtabilir ve cümlenin yapısını karmaşıklaştırabilir.
- Vurgu ve Kesinti: Em dash, bir düşünceyi ani bir şekilde kesmek veya bir kelimeye/ifadeye güçlü bir vurgu yapmak için idealdir. Örneğin, “She loves all desserts- especially chocolate cake .” (Tüm tatlıları sever- özellikle çikolatalı keki .)
- Cümle İçi Açıklama: Parantez veya virgül yerine em dash kullanmak, ek bilginin daha çok vurgulanmasını sağlar. Ancak, bu vurgunun gerçekten gerekli olup olmadığını değerlendirmek önemlidir. Metninizde sürekli em dash kullanmak yerine, parantez veya virgül gibi diğer noktalama işaretlerini dengeleyerek kullanmaya özen gösterin.
Sonuç olarak, parantezler, tireler ve kısa çizgiler, yazılı İngilizcede anlamı ve tonu etkili bir şekilde iletmek için güçlü araçlardır. Bu işaretlerin doğru kullanımı, yalnızca dilbilgisi becerilerinizi geliştirmekle kalmaz, aynı zamanda yazdıklarınızın daha profesyonel ve anlaşılır olmasını sağlar. Her bir işaretin spesifik işlevlerini ve kullanım bağlamlarını anlamak, yazım hatalarını azaltmanın ve daha etkili bir iletişim kurmanın anahtarıdır.
Parantezler, Tireler, Kısa Çizgiler ile İlgili Örnek Cümleler
- The meeting was postponed (due to unforeseen circumstances) ..
Toplantı (beklenmedik koşullar nedeniyle) ertelendi. . - Please bring the following items: milk, eggs, and bread (don’t forget the butter!) ..
Lütfen şu eşyaları getir: süt, yumurta ve ekmek (tereyağını unutma!) . . - My brother- a talented musician and composer -is performing tonight..
Erkek kardeşim- yeteneğini bir müzisyen ve besteci -bu akşam sahne alıyor. . - The new policy affects all employees- from entry-level to management ..
Yeni politika tüm çalışanları etkiliyor- giriş seviyesinden yönetime kadar . . - The study covered the period 2010-2020 ..
Çalışma 2010-2020 dönemini kapsıyordu. . - The Paris-Brussels train departs at 7 AM..
Paris-Brüksel treni sabah 7’de kalkıyor. . - She is a well-known artist..
O, iyi bilinen bir sanatçıdır. . - He has a part-time job..
Yarı zamanlı bir işi var. . - I need to re-read the instructions..
Talimatları yeniden okumam gerekiyor. . - The new building is state-of-the-art ..
Yeni bina son teknoloji ürünüdür . . - He scored twenty-two points in the game..
Maçta yirmi iki sayı attı. . - The sister-in-law arrived late..
Baldız geç geldi. . - Her decision- though unexpected -was ultimately for the best..
Kararı- beklenmedik olsa da -nihayetinde en iyisiydi. . - The pre-election polls were inaccurate..
Seçim öncesi anketler hatalıydı. . - We need a face-to-face meeting..
Yüz yüze bir toplantıya ihtiyacımız var. .